Prvi artefakti starčevačke kulture u Starčevu otkriveni su početkom 20. veka i od tada ovo preistorijsko naselje zaokuplja pažnju raznih arheologa. Starčevo Grad, utvrđen na levoj obali Dunava nadomak Pančeva, odavno je proglašen za spomenik kulture i arheološko nalazište od velikog značaja
Dokle god postoji ijedan trag prošlih vremena skriven u slojevima zemlje, dotle postojimo i mi. Dotle postoje i naši nevidljivi preci, kojima je baš ta zemlja bila izvor života. Od nje su pravili oruđe i gradili naseobine, iz nje su crpli snagu i ubirali s njenih ravnica i iz šuma plodove. U nju su verovali, blagosiljali njene darove i nadali se da će, kada u tu zemlju budu bili jednog dana spušteni, iznova živeti.
Silno blago iz prošlih vremena krije se pod zemljom kojom hodamo. Tragove tog blaga možemo naći na raznim mestima, kao što se neprestano i dešava, najčešće nenadano. Jednom takom „slučajnošću”, radom poljske ciglane 1912. godine, otkriveni su useci sa jamama i prvi artefakti starčevačke kulture iz samog Starčeva, koji su dospeli u narodne muzeje u Beogradu i Pančevu.
Otkriće koje je promenilo sliku preistorije
Lokalitet Starčevo Grad proteže se zapadnim obodom Starčeva, sa leve strane Dunava, na bezmalo 10 kilometara od Pančeva. Predstavlja lokalitet prema kome je konstatovana i nazvana čitava kultura mlađeg kamenog doba, doba koje je obeležilo život na centralnom Balkanu od oko 5.500 godine do oko 3.200 godine pre nove ere.
Jama 5A sa arheoloskim nalazima/ fotografija preuzeta sa sajta www.peabody.harvard.edu
Pionir arheologije Miodrag Grbić prvi je sistemski proučavao lokalitet 1928. godine i tada otkrio sedam jama sa kulturnim ostacima. Te jame bile su kružnog i elipsoidnog oblika prečnika od dva do šest metara, dubine od 1,20 do 2,50 metra. Prema Grbićevom mišljenju, dve jame bile zemunice (tragovi ognjišta), tri jame služile su za otpatke, dok su u dvema nađeni zemni ostaci tadašnjih žitelja.
Radovi ovog istraživača prizvali su američku arheološku ekspediciju koju je predvodio Vladimir J. Fjuks, te su sondažna istraživanja i probni radovi obavljeni 1931. Godinu dana kasnije, lokalitet Starčevo Grad podleže ozbiljnijem i obimnijem iskopavanju. Tada je otkriveno devet jama, a kako je tvrdila Draga Aranđelović Garašanin (doktorska disertacija Starčevačka kultura), po ostacima zidova ili poda, moglo se zaključiti da su neke služile za stanovanje, dok su neke, verovatno u sekundarnoj upotrebi, poslužile za sahranjivanje, čemu svedoče pronađeni skeleti.
Razvrstavanje pronađenog materijala / fotografija preuzeta sa sajta www.peabody.harvard.edu
Starčevačke jame bile su ovalne i četvrougaone zemunice, ali se ne može sa sigurnošću tvrditi kako je izgledala njihova krovna konstrukcija. Kod dve jame nađeni su bunari dubine do oko četiri metra, što može da doprinese tezi da zemunice u nekom trenutku nisu više bile privremena staništa. Kako Dragoslav Srejović i pominje (Istorija srpskog naroda I – Kulture mlađeg kamenog doba na tlu Srbije), početak srednjeg neolita i karakteriše stabilizacija kulture zemljoradnika, njihovo vezivanje za posede, a stočarstvo, kojima se takođe ovaj preistorijski čovek bavio, svodi se na gajenje ovaca, koza…
Neolitska revolucija
Nekadašnji žitelji Starčevo Grada, sudeći prema arheološkim pronalascima, i dalje su se bavili lovom i ribolovom, a pokazali su se i kao vešti grnčari. Iako se smatra da su se bavili primitivnom zemljoradnjom, na ovom lokalitetu nisu otkriveni ostaci žita. Međutim, Draga Aranđelović Garašanin zaključuje da prisustvo fragmenata žrvnja, sekira u obliku obućarskog kalupa i ostataka pleve i slame u kućnom lepu i tzv. gruboj keramici govore o početku gajenja žitarica.
Zemunice na ovom lokalitetu bile su bogate različitim materijalima, a posebno keramikom, posuđem i njenim fragmentima. Uz predmete od pečene zemlje, kao što su pršljenovi za vretena, često nepravilnog oblika, nađeni su i tegovi, tj. plovci različitih oblika. Iskopana su razna oruđa od kamena i kosti, a pretpostavlja se da su služila upravo za obradu keramike, za šta je bilo potrebno i vremena i istrajnosti, kao i za glačanje kamena.
Predmeti izrađeni od kostiju / fotografija preuzeta sa sajta www.peabody.harvard.edu
Pored sekira pljosnatog tipa i one pomenute, u obliku obućarskog kalupa, među kamenim materijalom našli su se i mala trougla sekira, fragmenti dleta različitih veličina, kao i kameni noževi uglavnom nepravilnog oblika i probušene kamene igle. Koštanih artefakata bilo je poprilično i svi su bili lepi i zanimljivi i u pogledu oblika, i u pogledu obrade. O svakodnevnom životu neolitskih ljudi svedoče i brojne špatule/gladilice, neobičan tip igle za pletenje mreže, neka vrsta šila, kao i amuleti ili dugmad, ne može se sa sigurnošću utvrditi.
O ostalim zanimljivim pronađenim materijalima, raznovrsnoj keramici, figurama, ali i običajima i verovanjima neolitskog čoveka čitaćete u drugom delu ovog teksta.